مکانیسم ماشه و ماراتن سپتامبر؛ راند مشخص کننده جنگ محاسبات، ایران باید چه پیامی برای اروپا بفرستد؟ - مجله پیامک

با ما سفر کنید و با تور اروپا ارزان از قاره سبز دیدن کنید و با دریافت خدمات ویزای شینگن از گردش به دور اروپا لذت ببرید.

گروه بین الملل خبرنگاران- درخواست آمریکا از شورای امنیت سازمان ملل متحد برای بازگرداندن تمامی تحریم های بین المللی علیه ایران سئوالات و شبهات زیادی درباره احتمال موفقیت آمریکا در احیای این تحریم ها و اینکه آیا دیگر کنش گران شورای امنیت از ابزارهای لازم برای ایستادگی در برابر واشنگتن برخوردار هستند یا خیر را به پیش کشیده است.

تا به اینجای کار، آن طور که از ظواهر امر پیداست، از میان 15 عضو شورای امنیت 13 عضو (غیر از خود آمریکا و جمهوری دومینکن) با ارسال نامه های رسمی مخالفت خودشان را با تفسیر آمریکا از متن قطعنامه 2231 اعلام و تأکید نموده اند آمریکا به جهت خروج از برجام در اردیبهشت ماه 1397، عضو مشارکت نماینده در این توافق به شمار نمی رود و بنابراین، از حقی برای شکایت از ایران و متهم کردن این کشور به نقض اساسی تعهدات برجامی و بالتبع، بازگرداندن تحریم های سازمان ملل برخوردار نیست.

با این حال ادامه این راستا تا رسیدن شورای امنیت به فصل مهم تصمیم گیری بر سر اینکه تحریم ها علیه ایران بالاخره احیا می شوند یا خیر به اندازه ای واجد پیچیدگی های حقوقی از یک سو و وابسته به رفتار کنشگران متعدد و انگیزه ها و نیت های آنها از سوی دیگر است که اقتضا می نماید دستگاه دیپلماسی ایران هیچگاه امر را رها نکند و به فکر اقدامات و پیامهایی بر مبنای معادله قدرت در جهان باشد. در اینجا به خصوص یادآوری این نکته ضروری است که 11 عضو شورای امنیت (از جمله کشورهای اروپایی) در رأی گیری 25 مردادماه بر سر قطعنامه آمریکا برای تمدید تحریم های تسلیحاتی علیه ایران به آن قطعنامه رأی ممتنع دادند، نه رأی منفی.

در میان این پیچیدگی ها، برنامه ریزی اقتضائی تصمیم گیران جمهوری اسلامی برای مدیریت برداشت های هر یک از بازیگران شورای امنیت و انجام اقدامات لازم برای اثرگذاری بر این برداشت ها و در نهایت، نشان دادن واکنش متناسب به هر یک از رویدادهایی که در نهایت رخ می دهند، از اهمیت وافری برخوردار است. برای اینکه درک بهتری از این پیچیدگی ها و نحوه اتخاذ واکنش صحیح به آن داشته باشیم، ضروری است ابتدا بدانیم دولت آمریکا با شکایت از ایران به دلیل نقض ادعایی تعهدات برجامی، چه راستای با چه فرایندها و رویدادهای احتمالی را شروع نموده، چه ابزارهایی برای ایجاد سد در برابرش در این راستا وجود دارد و گذاشتن چنین سدهایی از سوی چه کسانی امکان پذیر است و نیازمند چه میزان اراده سیاسی است؟

ساز و کار بازگشت اتوماتیک تحریم ها چیست و چه فرایندی برای آن پیش بینی شده است؟

از ابتدای مذاکرات هسته ای، آمریکا و متحدان غربی اش همواره بر یک نکته تأکید داشته اند و آن اینکه باید ساز و کاری پیش بینی گردد که هر وقت اراده کردند، تحریم های ایران به سرعت قابل بازگشت باشند. طرف غربی آنقدر بر لزوم سریع و سهل بودن فرآیند بازگشت تحریم ها اصرار داشت، که این فرایند در رسانه ها به ساز و کار ماشه (trigger mechanism) معروف شد. این ماشه باید همواره آماده چکاندن می بود تا به تعبیر غرب، تهران همواره سایه تحریم ها را بالای سر خود احساس کند.

واشنگتن برای رسیدن به این هدف، در وهله اول کوشش کرد فرآیندی ایجاد کند که تحریم ها بدون ورود به ساختار معمول شورای امنیت، به صورت اتوماتیک قابل بازگشت باشند. مقامات دولت آمریکا از ابتدا گفته بودند که نمی خواهند اجازه دهند روسیه و چین، این امکان را داشته باشند که با استفاده از حق وتو، مانع احیای تحریم های ایران شوند. روسیه و چین با این فرایند مخالفت نموده و اصرار داشتند هر گونه تصمیم گیری بر سر بازگشت تحریم ها باید حتماً از راستا رأی گیری در شورای امنیت انجام گردد.

این کشمکش ها سرانجام به آنجا ختم شد که در متن قطعنامه 2231، ساز و کاری پیش بینی شد که هرچند بازگشت تحریم ها را، آنطور که روسیه می خواست همچنان نیازمند تصمیم گیری شورای امنیت می دانست اما از آن مهمتر، همانطور که واشنگتن هدف گذاری نموده بود، حق وتو را از روسیه و چین گرفته و این ابزار را در اختیار تمامی اعضا قرار داد که بتوانند به سادگی تحریم های ایران را بازگردانند.

ابتکار واشنگتن برای باطل کردن حق وتوی چین و روسیه این بود که فرآیند بازگشت تحریم ها را بر عکس کرد یعنی مقرر شد به جای آنکه شورای امنیت برای اعمال تحریم های ایران رأی گیری کند، به صورت دوره ای برای ادامه لغو تحریم ها رأی گیری می نماید. در چنین حالتی هرکدام از اعضای دائم شورای امنیت قادر خواهد بود با استفاده از حق وتو، از تصویب ادامه لغو تحریم ها جلوگیری نموده و موجب بازگشت تحریم ها گردد.

این نکته، در شرایط حاضر که آمریکا شکایت خود از ایران را تقدیم شورای امنیت نموده از آن جهت حائز اهمیت است که اگر کار به رأی گیری بر سر ادامه لغو تحریم ها برسد، روسیه و چین به شکل متعارف امکان مخالفت با تصمیم آمریکا را نخواهند داشت.

بخش دیگری از فرایند ساز و کار ماشه در بندهای 11 و 12 متن قطعنامه شرح داده شده اند. مطابق این دو بند، شورای امنیت ظرف 30 روز پس از دریافت تذکر یکی از طرف های برجام در خصوص موضوعی که یک کشور طرف برجام اعتقاد دارد مصداق عدم اجرای تعهدات ذیل برجام است باید پیش نویس قطعنامه ای با موضوع ادامه لغو تحریم های ایران را به رأی بگذارد.

این روالی است که اگر آمریکا عضو برجام بود باید طی می شد؛ یعنی اگر واشنگتن در اردیبهشت ماه سال 1397 از برجام خارج نشده بود، حداکثر 30 روز بعد از روز آدینه که شکایت خودش را تقدیم شورای امنیت نموده بود، پیش نویس قطعنامه ای با ویژگی های فوق الذکر به رأی گذاشته می شد و آمریکا می توانست هر تصمیم مخالف با نظر خودش را وتو نموده و تحریم ها علیه ایران را بازگرداند.

با این حال، خروج آمریکا از برجام، اکنون شرایطی را پیش آورده که سایر اعضای دائم شورای امنیت به شرط داشتن اراده سیاسی و داشتن انگیزه برای صرف هزینه می توانند جلوی آمریکا سد ایجاد نمایند؛ اما چگونه؟ برای پاسخ به این سئوال ضروری است ابتدا بدانیم فرایند شکایتی که آمریکا علیه ایران تنظیم نموده کاملاً وابسته به تفسیری خاص و زورگویانه از قطعنامه شورای امنیت است؛ با آنکه آمریکا اردیبهشت ماه سال 97 به مشارکتش در برجام سرانجام داده و تمامی امتیازات ذیل این توافق، از جمله حق شکایت از ایران بابت نقض مفاد توافق را از دست داده اکنون ادعا می نماید به جهت آنکه در پاراگراف 10 قطعنامه هنوز از این کشور به عنوان طرف شرکت نماینده در برجام اسم برده شده حق شکایت از ایران و بازگرداندن تحریم ها علیه این کشور هم هنوز برایش محفوظ است.

بنابراین، مسئله خروج آمریکا از برجام موجب شده حق آمریکا برای متهم کردن ایران به نقض برجام به مسئله ای کاملاً قابل تفسیر تبدیل گردد که می توان آن را به چالش کشید. اینکه بعضی از اعضای شورای امنیت مثل چین و روسیه در روزهای گذشته تأکید نموده اند که با ابلاغیه آمریکا به شورای امنیت مکانیسم بازگشت تحریم ها علیه ایران شروع نشده، ناظر به همین موضوع است.

برای اینکه درک کنیم چگونه می توان از این تفسیرپذیری برای متوقف کردن آمریکا بهره برد ضروری است فرق بین دو نوع رأی گیری در شورای امنیت را بدانیم: رأی گیری آیین نامه ای (یا اداری) و رأی گیری اساسی (یا ماهوی). رأی گیری بر سر چه موضوعاتی، آئین نامه ای و بر سر چه موضوعاتی اساسی محسوب می گردد؟ این مسئله ای است که همواره بر سر آن در سازمان ملل اختلاف وجود داشته است.

در رأی گیری های آیین نامه ای- همان طور که از نام آن پیداست- یک مسئله آیین نامه ای که مربوط به رویه های انجام یک تصمیم گیری در سازمان ملل است به رأی گذاشته می گردد؛ در حالی که رأی گیری اساسی، تمامی مسائل دیگری که ارتباطی با رویه های اداری ندارند را در بر می گیرد. تفاوت مهم این دو نوع رأی گیری در آنجا است که اولی برای تصویب نیازمند 9 رأی موافق شورا است و هیچ عضوی حق وتو را ندارد، در حالی که دومی، برای تصویب نیازمند 9 رأی موافق، بدون وتو شدن از سوی 5 عضو دائم شورای امنیت است.

هر یک از اعضای دائم شورای امنیت برای به چالش کشیدن آمریکا می توانند طرحی را معرفی نموده و عنوان نمایند که چون آمریکا دیگر عضو مشارکت نماینده در برجام نیست و حق متهم کردن ایران به نقض اساسی این توافق را ندارد. عضو معرفی نماینده این طرح می تواند استدلال کند که این رأی گیری آیین نامه ای است و آمریکا حق وتوی آن را ندارد و تنها با 9 رأی موافق می توان جلوی اقدام آمریکا را سد کرد.

در این مرحله اقدام متقابلی که احتمالاً آمریکا به آن متوسل خواهد شد این است که مسئله محل بحث رأی گیری آئین نامه ای نیست و از آنجا که مربوط به بازتفسیر متن یک قطعنامه الزام آور شورای امنیت است در زمره مسائل ماهوی یا اساسی قرار گرفته و قابل وتو است. چه کسی برنده این دعوی حقوقی-سیاسی خواهد شد؟ آمریکایی ها مدعی اند که در این مرحله می تواند از یکی از حق های ویژه در نظر گرفته شده برای اعضای دائم شورای امنیت موسوم به وتوی مضاعف که چندین دهه است هیچ عضوی از آن استفاده ننموده بهره گیری کند، به این صورت که قطعنامه ای را برای مشخص این به رأی بگذارد که آنچه روسیه و چین می گویند آئین نامه ای است یا اساسی؟ در اینجا اگر نظر اعضای شورا این باشد که رأی گیری مذکور آئین نامه ای است، آمریکا ابتدا این مصوبه را وتو می نماید تا مصوبه اول ماهوی گردد و بعد یک بار دیگر از حق وتوی خود برای مصوبه دوم استفاده می نماید.

اما این کار برای آمریکا و شورای امنیت مخاطرات مهمی به همراه دارد، تا جایی که گفته می گردد علاوه بر چکاندن ماشه تحریم های ایران، ماشه سلاح نشانه گرفته شده به سمت هویت و حیات شورای امنیت را هم خواهد چکاند؛ چنین رویدادی بنیان گذار یک رویه قابل استناد حقوقی خواهد بود که موجب خواهد شد حق وتوی تمامی دیگر اعضای شورای امنیت هم تضعیف شده و در آینده به رأی و مناظره گذاشته گردد.

حالت دیگر این است که اعضای شورای امنیت منهای آمریکا و حامیانش بگویند اساساً مشخص اینکه کدام رأی گیری آیین نامه ای است و کدام یک آیین نامه ای نیست، خودش یک موضوع آیین نامه ای است لذا ابتدا رأی گیری نمایند که موضوع آیین نامه ای است و دست کم 9 نفر به آن رأی مثبت بدهند و سپس در گام بعد این موضوع را در یک رأی گیری آیین نامه ای به رأی بگذارند که آمریکا عضو برجام نیست لذا نمی تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند و به همین ترتیب در این فرآیند دومرحله ای مکانیسم ماشه را از کار بیندازند.

چه چیزی مشخص نماینده است؟

آنچنانکه از صورتبندی مسئله برمی آید، اعضای شورای امنیت اعم از اروپا و روسیه و چین باید در این مرحله این اراده سیاسی و امکان عددی را داشته باشند که در دو مرحله مسئله را آیین نامه ای نمایند ومکانیسم ماشه را از کار بیندازند. آمریکایی ها این اعضا را تهدید می نمایند که اگر چنین فرآیندی طی گردد، از این پس حق وتوی آنها نیز تضعیف خواهد شد چه آنکه آمریکا نیز می تواند در مواردی که مثلاً چین یا روسیه یا فرانسه و انگلیس می خواهند از وتوی خود استفاده نمایند همین فرآیند را طی کند. اینکه آیا مسائل حقوقی این امکان را به آمریکا می دهد یا خیر البته مساله دیگری است که باید آنالیز گردد.

نکته مهمی که در این میان وجود دارد آن است که نباید با اتکا به یک خوش بینی افراطی به اروپا از همین الان کار را تمام شده حساب و تصور کرد که فرانسه و انگلیس و بعضی دیگر از کشورهای عضو شورای امنیت تا سرانجام اراده سیاسی خود را برای از کار انداختن مکانیسم ماشه به کار خواهند گرفت. یک احتمال این است که اروپایی هایی که در ماجرای تحریم تسلیحاتی نیز نشان دادند در روز آخر رای ممتنع می دهند، از فرصت 30 روزه باقی مانده بخواهد برای نوعی امتیازگیری از ایران استفاده کند و بگوید بعضی حقوق خود در برجام، مثل کاهش تعهدات هسته ای و مسائل دیگر را کنار بگذارید تا کار به منازعه آیین نامه ای-اساسی نرسد. چه آنکه در این صورت برای ما(اروپایی ها) هزینه بالایی خواهد داشت که آمریکا را از وتوی مضاعف محروم کنیم!

اروپا بلاشک میخواهد این برهه را به فصلی برای امتیازگیری تبدیل کند، اما آنچه در این میان اهمیت دارد واکنش بنیادی ایران است. ایران باید رسماً اعلام کند و بسیار بهتر و درست تر از ماجرای کاهش تعهدات هسته ای به طرف مقابل اثبات کند که اگر مکانیسم ماشه به سرانجام برسد، ایران به لحاظ عملی از مقطع پیش از برجام نیز فراتر خواهد رفت و نظارت ها به عنوان یکی از مهمترین ارکان برجام را به سطح پادمانی تقلیل خواهد داد. در غیر اینصورت، اگر دستگاه دیپلماسی ایران چنین القا کند که آماده امتیازدهی برای جلوگیری از اعمال مکانیسم ماشه است، هیچ فرقی ندارد که این امتیاز را به اروپا داده یا به آمریکا؛ آنچه حاصل شده، نیت آمریکا از به راه انداختن این عملیات روانی و جنگ محاسبات است.