دنیاِ نمایش نامه سه بعدی است، خوانش نمایش نامه با خوانش متن ادبی فرق می نماید - مجله پیامک

رضا کوچک زاده درباره برگزاری کارگاه شگرد های فنی خوانش نمایش نامه و اهمیت آن به ایبنا گفت: شگردهای فنی خوانش نمایش نامه، آموزشی مبنایی و پایه ای در هنرهای نمایشی است. بسیاری از دانش آموختگان رشته تئاتر حتا با نخستین آموزه های تکنیکال خوانش آشنا نیستند؛ در حالی که مهم ترین مرحله شناخت، خوانش درست اثر است. بعضی از آن ها یک سره احساسی با متن رویارو می شوند؛ همان گونه که پیش تر شعر و داستان می خوانده اند. به همین علت، هنگامی که به فراوری نمایشی می پردازند از همان شروع، شکست نمایش شان قابل پیش بینی است. این کارگاه بر نخستین و مهم ترین گام برای درک یک اثر نمایشی متمرکز است که از نقاط کور و از یاد رفته واحدهای دانشگاهی و آکادمی ها به شمار می رود.

کارگردان نمایش های راشومون، دنیا انزوا و می خواستم اسب باشم اضافه نمود: هنرجویان این کارگاه با رویکردی کاربردی و کارگاهی، رویارویی با نمایش نامه را به شکل فنی و گام به گام می آموزند و درمی یابند که نمایش نامه را به شکل نقشه و راهنمای گروه اجرایی بخوانند.

وی ادامه داد: این کارگاه می تواند برای همه کسانی که به شکلی با نمایش سروکار دارند، مثل نمایش نامه نویس، کارگردان، دراماتورژ، بازیگر، طراح، مترجم و حتا تماشاگر حرفه ای تئاتر و نیز برای اهالی ادبیات و تاریخ و فرهنگ که به دنیا نمایش علاقه دارند ولی تا کنون نتوانسته اند به آن راه یابند، مفید و کارآمد باشد.

کوچک زاده با اشاره به ضرورت آموزش خوانش نمایش نامه گفت: اساسا آموزش های آکادمیکِ تئاتر ما از شروع بر خواندن حرفه ای نمایش نامه بنیاد نشده اند. در شکل کلاسیک پدیدآوری تئاتر، نخست نمایش نامه نوشته می گردد و سپس اجرا شکل می گیرد؛ پس نیازمندیم که در شروع راه، آن را بخوانیم و اگر این خوانش درست و فنی نباشد، خوانش ناقص در اجرا توسعه پیدا می نماید و چندین برابر متن، اشتباهات را روی صحنه و در هنگام اجرا می بینیم. یعنی به جای این که عناصر درست نمایش نامه رشد نمایند و در اجرا دیده شوند، اشتباهات و نادرستی ها به توان چند می رسند و در اجرا نمایش داده می شوند. این یافته های ساده، دستاورد یک عمر تجربه های کاری من و استادان و هم نسلان من و حتا نسل های بعد ماست که با تماشا آثار آن ها و اشتباهات خویش به این نتیجه رسیدم که علاج واقعه، پیش از وقوع باید کرد و بر آن شدم که این کارگاه را دوباره برپا کنم.

نویسنده کتاب های تئاتر (و) جامعه (و) تئاتر و رضای نامه در پاسخ به این پرسش که خوانش نمایش نامه چه تفاوتی با سایر گونه های ادبی دارد، اظهار کرد: تفاوت خواندن نمایش نامه با قصه و شعر زیاد است و اینک تنها می توانم اشاره ای به آن داشته باشم. در رمان و شعر با دنیای دو بعدی سروکار داریم ولی دنیا نمایش سه بعدی است و ادبیاتی که برای نگارش آن به کار رفته، بخشی از یک دنیا سه بعدی است و به هوش و درک خواننده در خوانش زیرمتن (خطوط نانوشته) بستگی دارد.

وی ادامه داد: برای نمونه، بارها در کشور ما متن های شکسپیر به صحنه آمده اند و در آن ها اشتباه های خوانش باعث نادرستی های اجرایی شده است. صحنه هایی را بدون تفکر از متن اصلی حذف می نمایند، غافل از این که هر یک از بخش هایی که در متن هست، همدیگر را همچون قطعه های پازل تکمیل می نمایند و برای رسیدن به فرمی واحد نوشته شده اند. وقتی از روی ناآگاهی دست به حذف می زنید، فرم را از ریخت می اندازید. مثل اینکه در یا پنجره ای را بی جهت از یک ساختمان حذف کنید. مثلا نقش لایرتیس در نمایش نامه هملت می تواند مانند پنجره مهم باشد. بسیاری از گروه های اجرایی، خداحافظی افلیا با برادرش را زائد می دانند و آن را حذف می نمایند و ناگهان برادری که در دنیا نمایشی شناختی از او نداریم، همچون سوپرمنی در صحنه سرانجامی وارد می گردد و دوئل می نماید! ولی تماشاگر تا عمق احساس و کنش او را درک نکند (که در همان صحنه خداحافظی نهفته است)، متوجه علت بازگشت او نمی گردد.

این کارگردان در شرح اهمیت اجرای درست نمایش نامه گفت: نمایش نامه ساختمان دارد. می توانم مثالی از معماری بیاورم؛ گفته اند سنمّار، معمار افسانه ای رومی، ساختمان هایش را طوری می ساخت که اگر آجری را از آن بیرون می کشیدید، کل ساختمان به آسانی فرو می ریخت. این تمثیل به ما نشان می دهد که در نمایش نامه با یک دنیا منظم و ارگانیک سروکار داریم. به این معنا هیچ بخشی از متن، به ویژه بخش های بزرگ تری مانند صحنه ها، قابل حذف و جابه جایی نیست. مگر اینکه کسی پس از خوانش درست اثر دست به تغییر بزند و متن نخستین را بازخوانی کند.

وی ادامه داد: از آن جا که در ایران سابقه تئاتری طولانی نداریم، (به جز نمایش های آیینی و سنتی) وقتی آمدیم نمایش نامه بخوانیم از سابقه داستان خوانی و اسطوره و روایت و شعرخوانی بهره بردیم و همین ما را در درک نمایش نامه به اشتباه انداخته است.

این پژوهشگر هنرهای نمایشی یادآور شد: ما در بسیاری از نمونه ها، تنها بر لایه داستانی نمایش نامه ایستاده ایم و درک نکردیم که نمایش نامه، دنیای دیگر است که تنها با زبان ادبیات نوشته می گردد؛ اما با همین زبان خوانده نمی گردد؛ چرا که اثر ادبی نیست. نمایش نامه از دید ادبی، اثری ناقص و ناتمام است که تنها در اجرا کامل می گردد و ادبیات، تنها بخشی از آن است.

کوچک زاده با اشاره به خلاء های موجود در آموزش های آکادمیک تئاتر گفت: شگردهای فنی خوانش نمایش نامه یا نقشه خوانی متن، موضوعی است که در دانشگاه های ما غایب است. در نخستین ترم های رشته معماری، دروسی پایه را می بینیم که در آن دانشجو با نقشه خوانی ساختمان آشنا می گردد و به آن احاطه می یابد؛ اما تئاتری ها نقشه خوانی متن را نمی دانند و هیچ درسی در رشته تئاتر برای آن طراحی نشده است. در حالی که بحثی پایه ای است که باید از راستا علمی به آن وارد شویم و اگر چنین نباشد از همان شروع اجرا، نمایش شما محکوم به شکست است. این نقشه خوانی متن، کلید ورود به دنیا نمایش نامه است و فقط مخصوص بازیگر و کارگردان نیست؛ همه عوامل باید آن را بدانند. حتا کسانی که تنها می خواهند نمایش نامه ای را برای خود بخوانند؛ نه برای اجرا. خواندن نمایش نامه گام به گام است و باید همچون نقشه ساختمانی خوانده گردد تا بدانیم آیا اصلا چنین نقشه ای را می خواهیم بسازیم یا نه!

وی در سرانجام گفت: نمایش نامه نقشه ای دارد که باید آن را درک کرد. اگر این نقشه را تماشاگر هم به درستی دریافت نکند، فاجعه ای رخ می دهد که اکنون تئاتر ما با آن رویارو شده است. این جاست که تشویق سرانجامی اجرا معنای خود را از دست می دهد. اگر تماشاگر، تماشاگر حرفه ای تئاتر باشد، می داند که هر کاری ارزش تشویق ندارد و اگر برای کاری بی ارزش دست بزند باعث سقوط کارگردان می گردد زیرا به او و گروه اش دروغ گفته است و به این شکل به خود و به فرهنگ کشورش ضربه می زند.